İçerik Başlıkları
Nöroplastisite Nedir?
Anne karnında bir bebeğin beyni tam olarak gelişmiş değildir. Hayatın ilk ve ikinci yıllarında beyin büyür,değişir ve yeni bağlantılar oluşturur. Yani sağlıklı hücreler zarar görmüş hücrelerin yaptığı görevi üstlenebilirler. Nöroplastisiteyi adaptasyon için beynin kapasitesi ve ek bir açıklığı olarak düşünebiliriz.
İnsan hayatı boyunca bir miktar iyileşme kapasitesi vardır. Ciddi hasarlardan sonra omurilik çok az plastisite gösterebiliyor ve bu nedenle iyileşme mümkün olmuyor. Ancak beyin ve omurlilik orta dereceli hasarlardan sonra adaptasyon gösterip iyileşebilir.
Yani bir yetişkin merkezi sinir sisteminde bir yaralanmaya uğrasa bile, sağlıklı sinir hücreleri hasarlı hücrelerin işlevinin tümünü yada bir kısmını ele geçirebilir. Bu durumu en iyi kanıtlayan olay ise inme(stroke)/felç sonrası beynin yeniden şekillenerek fonksiyonlarını yerine getirebilir hale gelmesidir.
Nöroplastisite Tipleri Nelerdir?
Tecrübeye Dayalı Plastisite
Yetişkin bireyin beyninin çevresel koşullara göre yeniden şekillenmesidir. Örneğin yaylı sazlar çalan genç insanlarda sol elin beyindeki duysal uyaran algı alanını sağ elinkinden daha fazla ve her iki elin duysal uyarı alanı da hiç yaylı sazlar çalmayan insanlara göre daha büyüktür.
Kortikal yapılanmanın büyüklüğü çalgıcının enstrümanı çalmaya başlama yaşıyla orantılıdır. Tecrübeye dayalı plastisite plastisitenin olumlu etkisinin en güzel örneğidir. Aşağıdaki şekil el distonisi(hareket bozukluğu) sonrası öğrenilmiş kullanma sonucu ortaya çıkan tablodur.
Distonik elde görüldüğü gibi parmaklar arasındaki sınırlar keskin değildir. Ancak rehabilitasyon uygulamaları sonrasında kortikal haritanın düzeldiğini görmektesiniz.
Cross Modal Plastisite
En bilinen örneği görme özürlü bireylerde dokunma duyusunun çok gelişmiş olmasıdır. Görme özürlü kişi Brail alfabesi okurken görme duyusuyla ilgili bilgilerin işlendiği lob uyarılır ve görmeden sorumlu kortikal alan uyarılır.
Plastisite iki temel durumda oluşur : nöronlar ve sinaptik bağlantılarda meydana gelen değişimler(öğrenme ve hafıza plastisitesi ya da gelişim plastisitistesi) yaralanma sonrası fonksiyon kayıplarının kompansasyonu (Adaptif plastisite).
Plastisite yeni durumlara adaptasyon yeteneğidir. Bu özellik sayesinde daha önceden farklı görevler üstlenen beyin hücreleri, beynin yaralanma sonrası zarar gören kısmının görevini üstlenmek üzere eğitilebilmektedir.
Örneğin inme sonrası hasarlı alana komşu bölgelerin istenilen fonksiyona özelleşmesi gibi ya da tendon transferi sonrası kasın yeni görevini öğrenebilmesi gibi çevre ile etkileşim devam ettiği sürece seyrek olarak kullanılan bağlantılar zayıflatılarak hatta ortadan kaldırılarak, yararlı bağlantılar güçlendirilerek ve yenileri yapılarak sinaptik bağlantılar değişmeye başlar.
Aktif olan ve aktif olarak değişen sinapslar korunurken diğerleri ortadan kaldırılır. Genel anlamda kortikal plastisite beynimizin geleceğini biçimlendirdiğimiz bir tür bir KULLAN VEYA YOK ET ilkesidir.
Plastisiteyi Etkileyen Faktörler Nelerdir?
Deneyim
Santral sinir sisteminde deneyimlerdeki artışa bağlı olarak bazı özel sinaptik bağlantılar oluşur.
Uyaran Zenginliği
Uyarandan zengin ortamda 60 gün sonra beyin ağırlığının %7-10 arttığı, sinaptik bağlantıların ise %20 oranında arttığı gözlenmiştir. Nöroplastisiteyi olumsuz etkileyen en önemli faktör STRESTİR. Uzun süren stres durumlarında hipokampüs hücreleri için nörotoksik etki gösterirler.
Plastisite ve Rehabilitasyon
Özellikle spinal kord yaralanması geçiren hastalarda fizyolojik bir iyileşme söz konusudur.Spontan sinaptik plastisite, bazı tekniklerle aktive edilebilir. Fizyoterapi ve rehabilitasyon uygulamaları da bu teknikler arasında çok önemli bir yer tutmaktadır.
Bu süreçte fizyoterapist tarafından ve doğru bir şekilde uygulanan fizyoterapi ve rehabilitasyonun fizyolojik iyileşme sürecindeki önemi çok büyüktür. Spinal Kord Yaralanmalı hastalar felç tablosu nedeniyle yaralanmadan önce rahatlıkla yapabildikleri aktiviteleri en uygun şekilde nasıl yapacaklarını bilemezler.
Örneğin yüksek seviyeli paraplejik bir hasta için yatakta dönme aktivitesi başlangıçta oldukça zordur. Fizyoterapistler, hastaların bu aktiviteleri en uygun şekilde nasıl yapacaklarını öğretirler. Bu eğitimlerde fizyoterapistler nörogelişimsel tedavi yaklaşımlarını kullanırlar.
Motor Öğrenme Temelli Rehabilitasyon Yaklaşımları
- kısıtlayıcı yoğunlaştırılmış hareket tedavisi,
- robot destekli tedavi yaklaşımları,
- imitasyon öğrenme,
- sanal gerçeklik tedavisi,
- ayna terapisi,
- mental pratik,
- seçici anestezi,
- hedef/görev odaklı eğitim
Merak ettiklerinizi veya eklemek istediklerinizi konu altındaki yorum bölümlerine yazabilirsiniz. Cevap vermekten mutluluk duyacağım.
(Bu yazı ilk defa 24 Kasım 2016 tarihinde yazılmıştır. Ardından 26 Ağustos 2021 tarihinde güncellenmiştir.)
